Miasto Tomaszów Mazowiecki

·       Pałac Ostrowskich – zbudowany w 1812 r. przez hrabiego Antoniego Ostrowskiego w stylu klasycystycznym o charakterze romantycznym z przeznaczeniem na letnią rezydencję. Wielokrotnie rozbudowywany i przebudowywany. Obecnie siedziba Muzeum ul. POW 11/15.

·        kościół ewangelicki Zbawiciela – zbudowany w latach 1897-1902 w stylu neogotyckim, trójnawowy z transeptem i trzema wieżami frontowymi. /ul. Św. Antoniego 39/. Projekt arch. Pawła Hosera. W ołtarzu obraz Wojciecha Gersona (z 1900 r.), spośród kilkudziesięciu witraży (firmy H. Schlein) trzynaście figuralnych, organy (firmy Barci Walter), stylowy neogotycki wystrój wnętrza (prospekt organowy, ołtarzowy, ambona z baldachimem).

·        ewangelicki kościół Św. Trójcy – wzniesiony w latach 1824-1829, styl klasycystyczny. Zbudowany na zlecenie Antoniego Ostrowskiego dla osadników ze Śląska i Saksonii.  Najstarszy murowany kościół w Tomaszowie Maz., pl. Kościuszki 21.

·        dawne jatki miejskie – budowla w stylu klasycystycznym, wzniesiona w latach 1830-1837. Była jednym z pierwszych obiektów użyteczności publicznej Tomaszowa, po nadaniu mu praw miejskich w 1830 r. Obecnie „Galeria Arkady” ul. Rzeźnicza 4.

·        kościół p. w. Św. Antoniego – zbudowany w latach 1862-1864, styl neorenesansowy, trzynawowy, bazylikowy, z dwiema wieżami od frontu. Wewnątrz na uwagę zasługują dwa obrazy Wojciecha Gersona oraz rzadko spotykany krucyfiks z białego marmuru. Najstarszy kościół katolicki w Tomaszowie, ul. POW 2.

·       kościół Św. Marcina w Białobrzegach – wybudowany pod koniec XV w., posiada wewnątrz piękne malowidła i rzeźby z XVI w., drewniany o konstrukcji zrębowej

·        fabrykancka willa – zbudowana w stylu eklektycznym ok. 1900 r. dla kierowników Fabryki Sukna H. Landsberg. Obecnie siedziba Powiatowego Urzędu Pracy – ul. Konstytucji 3 Maja 46

·      fabrykancka kamienica – zbudowana na początku lat dwudziestych XX wieku przez W. B. Szepta – współwłaściciela Starzyckiej Manufaktury Dywanów. Obecnie siedziba Urzędu Gminy Tomaszów Maz. – ul. Mościckiego 4

·        klasycystyczna kamienica – zbudowana w połowie XIX wieku. Od 1882 r. własność Karola Jana Bartne – właściciela Fabryki Sukna (dawniej „Batami”) – pl. Kościuszki 18.

·        dawna kamienica fabrykanckiej rodziny Knothe – obecny, eklektyczny wystrój elewacji otrzymała w 1896 r. w wyniku przebudowy domu zbudowanego w latach 20 ubiegłego wielu. (pl. Kościuszki 18)

·        gmach banku polskiego – wybudowany w latach 1923-1924, styl akademickiego klasycyzmu z polskimi formami architektury pałacowej we wnętrzu bogata sztukateria (ul. Mościckiego 31/33)

·        młyn wodny z początku XX wieku z elementami XIX wiecznymi (czyt. Atrakcje „Skansen Rzeki Pilicy”).

Gmina Będków 

·        kościół p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Będkowie – zbudowany w 1462 r., styl gotycki, fundatorzy – Piotr i Mikołaj Spinkowie.

·        drewniany kościółek w Rososze z 1762 r.

Gmina Budziszewice

·        kościół p.w. Przemienienia Pańskiego – styl gotycki

·        dworek w Węgrzynowicach wraz z otaczającym go XVIII - wiecznym parkiem i pomnikami przyrody – miejsce związane z znanym poetą Janem Chryzostomem Paskiem

Gmina Czerniewice

·        kościół p. w. Św. Małgorzaty w Czerniewicach – drewniany, z II połowy XIX w.

·        kościół p. w. Św. Jakuba Apostoła w Krzemienicy – z 1598 r., styl gotycko – renesansowy

·        kapliczka przydrożna z 1635 r. przy drodze z Lipia do Krzemienicy

·        kapliczka przydrożna z początku XIX w. z figurą Św. Jana Nepomucena w Podkonicach

·        park i klasycystyczny dwór drewniany z przełomu XVIII i XIX w. oraz spichlerz z I połowy XIX w. we wsi Chociw

·        zespół późno klasycystycznych murowanych budynków dworskich z ok. 1843 r. we wsi Studzianki

Gmina Inowłódz

·        kościół p. w. św. Idziego w Inowłodzu – z końca XI w., romański kościół obronny. Jedna z najstarszych świątyń w Polsce. Jego fundatorem był Władysław Herman. Kościółek znajduje się na szlaku romańskim. Z wysokiego wzgórza, na którym stoi świątynia, roztacza się piękny widok na dolinę Pilicy. Chcąc zobaczyć wnętrze kościoła należy skontaktować się i umówić z proboszczem parafii św. Michała, której podlega kościół św. Idziego. Plebania znajduje się na placu Kazimierza Wielkiego w Inowłodza tel. (044) 710-11-20

·        kościół p. w. Św. Michała Archanioła w Inowłodzu – zbudowany w 1520 r., przebudowany w XIX w. Budowla jednonawowa, murowana z piaskowca na rzucie prostokąta z półkolistą absydą od wschodu i okrągłą wieżą obronną zaopatrzoną w otwory strzelnicze od zachodu. Kościół został zrekonstruowany po zniszczeniach w czasie działań wojennych I wojny światowej.




 

·        XIX wieczna synagoga w centrum Inowłodza Jest to rzadko spotykany zabytek w miejscowościach w regionie łódzkim, gdyż Niemcy palili i wyburzali świątynie judejskie. Synagoga pełni obecnie zupełnie inną funkcję niż w momencie powstania.

·         ruiny zamku w Inowłodzu – z czasów Kazimierza Wielkiego. Zamek budowany w latach 1352-1370, zniszczony został podczas potopu szwedzkiego

·        kościółek modrzewiowy p. w. Matki Bożej Królowej Korony Polskiej w Spale



 

Świątynię wybudowano w 1923., w stylu podhalańskim z drewna sosnowego na podmurówce z ciosów kamiennych, na jej czterospadowym dachu, pokrytym gontem, ustawiono ośmioboczną sygnaturkę.

·        posąg żubra w Spale – stojący niegdyś pod Białowieżą, sprowadzony do Spały w końcu lat 20 XX w. na polecenie Prezydenta RP Ignacego Mościckiego.

·        bunkry w Konewce – ukryty wśród lasów zagadkowy zespół poniemieckich schronów żelbetowych z czasów II wojny światowej. Najdłuższy z nich schron kolejowy o długości prawie 350 m zbudowano w latach 1940-1941. Do dzisiaj nie udało się wyjaśnić tajemnicy jego przeznaczenia

Gmina Lubochnia

·        kościół parafialny w Lubochni – budowany w latach 1914-1920 z renesansowymi nagrobkami rycerzy z połowy XVI w.

·        budynek dróżniczówki w miejscowości Dąbrowa - wzniesiony na początku XX wieku. Uunikatowy przykład architektury drewnianej z tego okresu. Zachowane zostały liczne i bogate w formie ozdoby snycerskie. Przetrwała bez przekształceń oryginalna konstrukcja zrębowa ścian, pierwotny układ wnętrz, bryła oraz podziały i detale elewacyjne i stolarka otworowa. Obiekt znajduje się pod opieką właścicieli Janiny i Władysława Dzierżanowskich

·        Cmentarz rzymsko – katolicki w Jakubowie, na którym znajduje się nagrobek Karoliny Augusty Bogusławskiej, żony twórcy Teatru Narodowego Wojciecha Bogusławskiego. W 2004 roku przeprowadzono prace konserwatorskie. Na uwagę zasługuje najstarsza część cmentarza ze świadectwami dawnej sztuki pomnikarskiej z XIX wieku.

Gmina Rokiciny

·        kościół p. w. Matki Boskiej Różańcowej w Łaznowie – zbudowany w latach 1755-1756

·        kościół p. w. Św. Rodziny, ul. Reymonta 23, Kolonia Rokiciny

·        kościół p. w. Matki Boskiej Różańcowej, Chrusty Nowe

·        zabytkowa kapliczka z połowy XVIII w. Popielawach

·        zajazd poczty konnej w Rokicinach – budynek w stylu eklektycznym stojący tuż obok przejazdu kolejowego w Rokicinach. Jest to jednopietrowa, murowana budowla wzniesiona na planie prostokąta, nakryta dachem dwuspadowym, z wyższą kwadratową wieżą wysuniętą ryzalitowi ze ściany południowej i krytą dachem namiotowym. Został wzniesiony w 1848 r. z przeznaczeniem na zajazd poczty konnej. W końcu lat 80-tych poddany został gruntownej konserwacji, po której przeszedł on we władanie Gminnego Ośrodka Kultury.

Gmina Rzeczyca

·        kościół p.w. św. Katarzyny w Rzeczycy – chrzcielnica z XVI w., piaskowane kropielnice zdobione herbem Poraj, portret ks. Jędrzeja Kitowicza

·        figurka pamiątkowa z kapliczką z 1607 roku z herbami Ciołek i Rawicz, wystawiona na pamiątkę bitwy z rokoszanami zebrzydowskimi pod Guzowem.

Gmina Tomaszów Maz.

  kościół p. w. Św. Anny i klasztor OO. Franciszkanów w    Smardzewicach – barokowy, wzniesiony w latach 1683-1699 z inicjatywy biskupa warmińskiego, Jana Stanisława Zbąskiego. Posiada sklepienie kolebkowe z lunetami. W kościele mieszczą się ołtarze o różnorodnych formach, natomiast na parterze klasztoru każde pomieszczenie ma sklepienie o innym kształcie. Obie budowle otoczone są murem z neogotycką bramą wejściową z XIX w.

·        kościół p. w. Św. Wacława w Twardej – z II polowy XVIII w. Niegdyś drewniana świątynia konstrukcji zrębowej. Przeniesiony w 1825 r. z inicjatywy Antoniego Ostrowskiego do osady Tomaszów ze wsi Tobiasze. Był pierwszym kościołem rzymsko – katolickim Tomaszowa. W latach 80-tych XX w. przeniesiono kościółek do wsi Twarda. Obecnie kościołowi został przywrócony pierwotny wygląd z zachowaniem drewnianych ścian, natomiast wnętrze zdobią oryginalne ołtarze z głównym patronem św. Wacławem (msze: niedziela 9³⁰)

·        dworek szlachecki z II połowy XIX w. w Świńsku

·        dworek szlachecki z początków XX w. w Zaborowie

·        schrony w Jeleniu – kompleks schronów poniemieckich składający się z ośmiu naziemnych obiektów. Głównym obiektem jest ok. 350 m schron kolejowy zbudowany na bazie łuku. Wysokość bunkra wynosi ok. 9 m, a szerokość przy podstawie 15 m. Istnieją teorie, że pod schronem znajdują się wielopoziomowe podziemia. Drugim, co do wielkości obiektem Jelenia jest tzw. siłownia.

Gmina Ujazd

·        kościół p.w. św. Wojciecha Biskupa i Męczennika (barokowy) – wraz z dzwonnicą wybudowaną w XVIII w., styl klasycystyczny. Budowla powstała w latach 1676-1680 z fundacji arcybiskupa gnieźnieńskiego Andrzeja Olszewskiego. Konserwowany w 1694 r. przez biskupa Jerzego Albrechta Danhofa. We wnętrzu znajdują się zabytkowe sklepienia. W wyposażeniu świątyni zwraca uwagę rokokowy ołtarz główny z II poł. XVII stulecia, obraz szkoły włoskiej z XVII w., stylowe witraże oraz nagrobek Jana Szczawińskiego. Naprzeciwko świątyni stoi zabytkowy drewniany dworek konstrukcji zrębowej, wzniesiony w 1850 r.

·        Pałac Antoniego Ostrowskiego w Ujeździe - wybudowany w stylu neogotyckim w 1812 r. w miejscu wcześniejszego, XVII - wiecznego pałacu dzieła Kaspra Denhofa, który z kolei budując go wykorzystał mury po zniszczonym zamku.

Gmina Żelechlinek

·        kościół p. w. Św. Bartłomieja - z początku XX w., jego fundatorem był ówczesny proboszcz ks. Dominik Prażmo

·        drewniana chałupa z końca XIX wieku

·        cmentarz z XIX – wiecznymi nagrobkami

·        układ przestrzenny wsi Żelechlinek (wielodrożnica)